Redaksia e  LIBRIT

Gazeta USHTRIA

Revista MBROJTJA

...vijon nga numri i kaluar

A ekziston një Skënderbe para dhe pa Barletin?

Me burimet dokumentare që zotërohen, mund të thuhet në mënyrë të sigurt që po, ekziston një Skënderbe para dhe pa Barletin. Në koleksionin e Kristo Frashërit, sikurse përmenda, tre vëllime i përkasin periudhës para se Barleti të shkruante veprën e tij. I pari prej vëllimeve, sikurse është shprehur vetë autori, mund të mbante titullin konvencional "Skënderbeu me dorën e tij", sepse përmban korrespondencën që ka dalë nga kanceleria e prijësit të arbërve, ose fragmente letrash të cituara në ligjëratë të drejtë prej figurave të historisë politike me të cilët Gjergj Kastrioti këmbente kumte. Ky është një vëllim i pasur me të dhëna biografike dhe autobiografike për figurën e Skënderbeut. Me shumë interes janë burimet arkivistike dhe historike që vijnë nga vende tejet të largëta, ku jehona e veprës së Barletit ose mbërriti me vonesë, ose mbërriti me ndërmjetësinë e një autori apo gjuhe tjetër, sikurse janë, për shembull, burimet që i ka dhuruar arkivit tonë albanogu danez Bjoern Andersen. Dokumente të tilla, jashtë influencës së Barletit, ose me një influencë të tërthortë dhe në formë jehone të veprës së tij, janë gjetur deri në Islandë. "Skënderbeu para dhe pa Barletin" mund të ishte objekti i një konference shkencore më vete. Jo për të nënçmuar veprën e Barletit, por për të zbatuar atë parim themelor që e ka bërë historikisht të vërtetën më të vërtetë dhe që humanistët europianë në kohën e Reformës e shprehnin në sloganin "të kthehemi tek burimi". Vetë Barleti flet për "kronikat tona", pra, për burime para veprës së tij. Duke zbatuar këtë parim do të kalohej prej romantizmit në realizëm. Barleti thotë, për shembull, që kështjella e Shkodrës mori emrin Rozafa sepse ishin dy motra (apo një vëlla e një motër), Roza dhe Fa, që e themeluan. Në stilin romantik kjo është bukur e tingëllueshme. Por nëse çështja do të shtrohej në një rrafsh të kriticizmit historik, atëherë do të duhej të përfillej fakti që Shën Sergji dhe Baku, që ndërtuan qysh në fillimet e krishtërimit të ligjshëm kishën e tyre buzë Bunës, kishin si vendlindje pikërisht Rozafa-n e izraelitëve të moçëm. A mund të shpërfillet ky fakt? Kështu do të ndodhte edhe me plot çështje të tjera.

Dokumentacioni i ri në lidhje me figurën e Skënderbeut nëse konsiston?

Pjesa më e madhe e këtyre dokumenteve janë të panjohura. Një pjesë tjetër janë deri-diku të njohura, por nuk janë prekur kurrë nga shkencëtarët shqiptarë në formën e dorëshkrimit. Një pjesë e tretë janë pjesërisht të njohura, ashtu në mënyrë fragmentare dhe ndonjëherë edhe të deformuara, si i ka botuar dikush dikur jashtë Shqipërisë. Para disa ditësh kam marrë një letër nga drejtori i arkivit të Aragonës, i cili më njofton se në atë arkiv ruhen 42 dokumente origjinale që i ka shfrytëzuar e botuar Jovan Radonic më 1942 në librin e tij "Gjergj Kastrioti dhe historia e Shqipërisë në Mesjetë", mirëpo, sikurse shkruan kolegu spanjol, në librin e tij Radonic këto dokumente ose i ka shkurtuar, ose i ka interpretuar subjektivisht, ose ndoshta edhe i ka shtrembëruar. Ne do të kemi mundësinë që t'i kemi të plota këto dokumente dhe historianët do të jenë ata që do t'u japin vlerën e merituar. Vetëm pak ditë më parë ne morëm pëlqimin nga autoritetet qeveritare që të blejmë një kopje të "Statuteve të Drishtit", që janë përmbyllur në vitin 1466, kur Gjergj Kastrioti ishte gjallë. "Statutet e Drishtit" madje janë konfirmuar nga kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli, që ishte njëherësh dhe kryekancelari i Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur në shkrimet e hershme historike "Epirus Princeps", "Epirus Victor", "Dominus Albaniae", madje edhe "Rex Albaniae". "Statutet e Drishtit", një kopje të të cilave presim që shumë shpejt të na e dërgojë Dr. Ivan Boserup, që drejton divizionin e dorëshkrimeve në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës, në vitin 1971 janë botuar pjesërisht, sipas shënimeve që pati mbajtur dikur albanologu Milan Shuflaj. Por tjetër gjë është të kesh gjithë dorëshkrimin, ku ka edhe miniatura, ka edhe anëshkrime, ka edhe korrigjime dhe elementë të tjerë të kulturës së shkrimit dhe të traditës së të drejtës. Ardhja e këtij kodiku dhe studimi i tij herët a vonë do të shërbejë si shkas për një reflektim të përgjithshëm për historinë e së drejtës tradicionale në Shqipëri dhe sidomos për historinë e raporteve të së drejtës urbane me atë agrare. Vetë fakti se qytetet shqiptare edhe në vitin 1466, kur Gjergj Kastrioti pas pak vitesh do të ndahej nga jeta, vazhdonin të hartonin statute të qeverisjes së lirë, ka një domethënie të jashtëzakonshme. Ky statut është pjesë e traditës qytetare shqiptare, e cila reflektohet edhe në statutet e Tivarit, Ulqinit, Durrësit, Danjës, Krujës e Shkodrës. Këto statute janë hartuar ndërmjet shekujvet XIII - XV dhe përmbajnë fytyrën europiane të Shqipërisë, të një vendi i cili i ndërtonte marëdhëniet mbi kushtetuta qytetare. I vetmi statut i botuar në Shqipëri është ai i Shkodrës, nën kujdesin e Prof. Dr. Pëllumb Xhufi dhe të Dr. Lucia Nadin. Statuti i Danjës, që ruhet në arkivat kroate, ka mbi 550 nene dhe përfaqëson një kushtetutë më vete. Statuti i Zarës së Arbëreshëve, që është botuar latinisht e kroatisht nga studiuesit e Zagrebit, ka disa qindra faqe. Brenda tij është një histori e tërë etno-zakonore dhe kulturore për t'u zbuluar. Korrespondenca zyrtare e Gjergj Kastriotit me princërit arbër, letërkëmbimi me mbretin e Aragonës dhe të Napolit, me Selinë e Shenjtë; vulat, stemat, emblemat, marrëveshjet, kredencialet, statutet, janë dokumentet më të rëndësishme për të cilat ky jubile që po mbyllet mund të kontribuojë.

Është krijuar përshtypja se institucioni që ju drejtoni ka pasur njëfarë tërheqjeje nga veprimtaritë jubilare kushtuar këtij 600-vjetori?

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave është i pari institucion që u kujtua se viti 2005 është viti i 600-vjetorit të lindjes së Gjergj Kastriotit. Nja dy muaj na u deshën të bindim institucionet se ishte pikërisht viti 1405 viti i lindjes së heroit kombëtar të shqiptarëve. Arkivat përgatitën projekt-vendimin e Këshillit të Ministrave për shpalljen e këtij viti si vit të Gjergj Kastriotit. Këtë ide e përvetësoi i pari presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova, i cili e dekretoi pa vonesë shpalljen. Nga fillimi i këtij viti edhe qeveria e Shqipërisë e shpalli vitin 2005 vit të Skënderbeut. Duke pasur përgjegjësinë e propozuesit, ne nuk mund të tërhiqeshim. Por po ashtu na është dukur e tepërt të nxisim nisma që kanë po aq lidhje me 600-vjetorin e lindjes së Skënderbeut, sa edhe me fillimin e gjelbërimit në pranverë, shpyllëzimet dhe ripyllëzimet, shtegtimin e zogjve etj. Një jubile i tillë kthehet pas një shekulli dhe prandaj gjithçka duhet të jetë dinjitoze, ose më mirë të mos jetë fare. Figura e Gjergj Kastriotit është një qokë themelore në kapërcyell prej periudhës arbërore tek ajo shqiptare, prej Rilindjes së parë (europiane) tek e dyta (shqiptare), prandaj meriton nderet e shkallës më të lartë. Ne do të përpiqemi ta shprehim këtë nderim pa shumë fjalë me ekspozitën "Gjergj Kastrioti - figurë e Rilindjes Europiane", që do të hapet nën kujdesin e Kryeministrit në muajin nëntor.

Çfarë stemash dhe vulash ka pasur në përdorim Skënderbeu?

Stemat kanë qenë atribute të familjeve patronimike. Në këtë kuptim, stemat janë të lidhura me mbiemrat e familjeve të bujarisë arbërore. Kjo do të thotë se mund të flitet për stema të Kastriotëve, por jo të Skënderbeut. Njëra prej tyre, që përfaqëson një shqiponjë dykrerëshe me një yll gjashtëcepësh në krye, është e mirënjohur si stemë e Kastriotëve. Në arkivat e Kroacisë është gjetur dhe një stemë tjetër, e mbështetur në të njëjtin motiv, shqiponjën me dy krerë, por me stilizim tjetër dhe me përbërje e kompozim heraldik të ndryshëm. Mendohet se kjo ishte stema që Gjergj Kastrioti përdorte si prijës i arbërve, pasi mori kryesimin e Lidhjes së Lezhës. Në të dyja këto stema sundojnë elementët bazë të heraldikës bizantine, duke përfshirë shqiponjën dykrerëshe. Duket se tek paraardhësit tanë, përfshirë Kastriotët, ka ekzistuar njëfarë vetëdije e brendshme perandorake, e cila ngjan se edhe sot herë-herë shpërthen nga nënvetëdija kombëtare. Në traditën mitologjike shqiptare shqiponja nuk ka ndonjë rol totemi. Funksione totemi në mitet e lashtësisë iliro-shqiptare kanë dhia dhe gjarpëri. Ilirët e quanin veten bij të gjarpërit dhe shqiptarët, pasardhësit e tyre, gjarpërin e quajnë "ama e votrës". Në eposin e kreshnikëve dy kryeheronjtë e marrin fuqinë nga zanat e malit dhe këto të fundit tek "tri dhitë briarta". Shqiponja nuk ka ndonjë atribut mbrojtës-totemik tek iliro-shqiptarët. Identifikimi i shqiptarëve në dy shekujt e fundmë si "bij të shqipes" shpreh thjesht një romantizëm të vonuar. Jo vetëm që shqiptarët nuk kanë ndonjë lidhje të gojëdhënës kombëtare me shqiponjën, por as emri i Shqipërisë nuk mund të shpjegohet me këtë leksemë. Emri i Shqipërisë është përdorur jo më herët se para tre shekujsh dhe lidhet me ndajfoljen "shqip", në kuptimin fillestar me domethënien "qartë", sikurse tek rrënja latine "explicitus". Prandaj stemat me shqiponjë dykrerëshe të Kastriotëve duhen parë në kontekstin e qytetërimit bizantin, ku përfshihej edhe bota arbërore në fund të mesjetës. Ndërsa stema e tretë, e cila thuajse nuk njihet fare në mjediset shqiptare, në kuptimin e plotë të fjalës mund të cilësohet stemë e Skënderbeut, sepse është në tërë elementët përbërës të saj e lidhur me protagonizmin e tij historik. Kjo stemë përmban një shqyt samit, në fundin e të cilit shihet hënëza e holluar e ish-perandorisë osmane, në pozicion të përmbysur, mbi të cilën qendron vertikalisht një thikë ngadhënjyese, që mbahet nga një dorë pjesërisht e pranishme në fushën e stemës. Të gjitha këto janë të mbivendosura në një sfond blu. Ka mundësi që kjo stemë, e cila dallon mjaft prej heraldikës bizantine, t'i jetë kushtuar Skënderbeut nga ndonjë piktor italian gjatë vizitës së tij në Selinë e Shenjtë. Në kuptimin e plotë të fjalës, kjo stemë është shprehëse e vlerave të kalorësit mbrojtës të krishtërimit. Ndoshta për këtë arsye ajo është më e njohur në Perëndim se në Shqipëri. Stemat kanë pasur funksion identifikues. Përmes stemës njihej se cilët ishin aleatët dhe cila ishte pala kundërshtare në luftë. Sa i takon yllit gjashtëcepësh që gjendet në stemën e Kastriotëve, nuk qendron teza se mund të jetë shenjim i yllit hebraik të Davidit. Dihet se jo çdo yll gjashtëcepësh përfaqëson yllin e Davidit. Në rastin e stemës së Kastriotëve kjo shenjë është pikërisht në vendin që heraldika bizantine e rezervonte për kurorën (edhe sot vendet monarkike kurorën e vendosin në qendër), dhe kjo përforcon edhe një herë idenë se tek shqiptarët mesjetarë ka ekzistuar një ndërgjegje e brendshme perandorake. Nuk është e rastit që shqiptarët u bënë stratiotë të famshëm prej Ballkaneve deri në Pirenej e Britani. Sa u takon vulave të Kastriotëve, gjithashtu janë të njohura të paktën tri (pa numëruar vulën që ruhet në Muzeun Mbretëror të Danimarkës, e cila u paraqit në mjediset shqiptare për afro tre muaj dhe asnjë studim nuk u bë rreth saj - madje asnjë historian nuk rezulton të ketë shkuar për ta ekspertuar). Dy nga këto vula përdoreshin nga kanceleria e Gjergj Kastriotit, që kryesohej nga arkipeshkvi i Durrësit Pal Engjëlli. Këto dy vula ishin për t'u përdorur për të certifikuar korrespondencën zyrtare: letrat, kredencialet, marrëveshjet. Vula e tretë përmban në qendër figurën mitologjike të Ledës, në pamje gjysmë të zhveshur, e ngjashme me një sirenë, dhe përdorej vetëm për korrespondencën private. Në kuptimin arkivistik vulë quhet një mjet certifikimi që e ka lënë gjurmën e vet në një dokument. Nëse një mjet i tillë nuk rezulton ta ketë lënë së paku një herë gjurmën mbi një dokument, vulë nuk mund të jetë. Në burimet arkivore që kanë hyrë kohët e fundit në AQSH gjendet dhe imazhi i vulave të Kastriotëve në pllakëzën prej dylli, që përmbyllte letrat. Prandaj vulat kërkohen atje ku shkonin dokumentet. Në ekspozitën arkivistike që do të hapet së afërmi arkivat e Shqipërisë do të paraqesin edhe imazhe të këtyre vulave ashtu si janë ruajtur në dokumente.

A ekziston mundësia e ardhjes së armëve të Skënderbeut nga Muzeu i Vjenës për t'i vizituar  shqiptarët në këtë përvjetor?

Mendoj se tani është shumë vonë për të pretenduar realizimin e këtij qëllimi. Reliktet e Gjergj Kastriotit (mburoja, përkrenarja dhe njëfarë mburoje e kalit) nuk kanë dalë ndonjëherë nga Muzeu i Armëve dhe Instrumenteve në Vienë. I pari ka qenë shteti italian ai që i ka kërkuar këto armë e relikte për t'i ekspozuar në vitet 1930, në kuadër të veprimtarive "a la romana" të asaj kohe, por autoritetet austriake nuk e dhanë lejen. Në vitin 1968, në kuadër të përkujtimit të 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut, janë bërë negociata midis palës shqiptare dhe asaj austriake për këtë mundësi dhe për ndonjë zgjidhje tjetër. Theksoj se është vonë, por jo e pamundur. Dihet se Viena e ka bërë një herë një lëshim historik në dobi të shqiptarëve sa u takon vlerave të tilla të rralla historike. Pas zgjedhjes së Princ Wied-it si trashëgimtar i fronit të Shqipërisë kanceleritë e fuqive të mëdha vendosën të dhurojnë objekte aristokratike për t'i krijuar atij një oborr sipas rangut të tij. Sikurse ka arritur të konkludojë prof. K. Frashëri, Viena perandorake urdhëroi daljen prej Muzeut të Arteve të një portreti të rrallë të Gjergj Kastriotit, që do t'i dhurohej Princ Wied-it. Dihet se ky portret mbërriti deri në Shkodër, por, ndërkaq, princi e kishte dhënë dorëheqjen dhe pastaj gjurmët e korrierit zhduken bashkë me portretin (ose anasjelltas). Ka pasur një çast kur qe arritur një dakordësi parimore për sjelljen e përkohshme të relikteve të Gjergj Kastriotit në Shqipëri, të paktën për një periudhë 6-mujore. Para dy vjetësh, në funksionin e Drejtorit të Përgjithshëm të Arkivave, kam bashkëbiseduar disa herë me ish-ambasadorin e Austrisë në Shqipëri z. Hans-Dietrih Renau për këtë mundësi. Në përfundim ne arritëm në një pëlqim të përbashkët, që, me angazhimin e autoriteteve të larta të dy vendeve, armët e Skënderbeut të silleshin në Tiranë. Ambasadori Dietrih-Renau pati konfirmuar se nuk kishte pengesa nga Viena për ta plotësuar këtë nismë, por paraprakisht duhej konfirmuar gjithashtu një kujdestari e lartë shtetërore vendëse dhe duhej përballuar kostoja e sigurimit në udhëtim dhe në ekspozim. Për këtë do të duhej një marrëveshje e karakterit ndërqeveritar, e cila, për pakujdesi, nuk u arrit. Në atë kohë unë i pata drejtuar një relacion të hollësishëm Qeverisë, por si përgjigje, nga këshilltarët kompetentë mora vërejtjen se "nuk ishte në funksionin tim të merresha me iniciativa të tilla". Në vitin 2003 ekzistonte një vullnet i qartë nga pala austriake për të lejuar ekspozimin e relikteve të Skënderbeut në Shqipëri. Por në kohën e duhur autoritetet vendëse nuk i morën përgjegjësitë e veta. Tani nuk jam në gjendje të pohoj nëse ekziston ende një vullnet i tillë. Fakti që nga data 5 deri më 10 tetor në këndin e ekspozimit të relikteve të he ka rëndësi që edhe atje përkujtohet ky jubile.

Ata që i kanë parë këto relikte thonë se shqiptarët do të zhgënjeheshin po t'i shihnin në Tiranë, sepse nuk u përgjigjen përmasave që ata kanë në imagjinatën e tyre për Skënderbeun...

Kjo është e vërtetë. Armët dhe reliktet e Skënderbeut janë të përmasave të një njeriu krejt të zakonshëm, me trup mesatar. Por kjo nuk do të thotë detyrimisht se Gjergj Kastrioti ka pasur përmasat që i përgjigjen madhësisë së armëve të tij. Deri më sot, për arsye të panjohura, nuk është shtruar për diskutim çështja se çfarë karakteri kanë këto armë. Në mesjetë, sidomos në kohë luftërash, triumfesh, heroizmi; kalorësit prijës, familjet e mëdha patronimike, nuk kishin vetëm armë lufte, por edhe armë zbukuruese, për të dekoruar sallonet e tyre aristokratike; si dhe, natyrisht, armë trofe, të rrëmbyera prej kundërshtarëve në dyluftime ose beteja. Nëse nuk kemi arsye ta përjashtojmë nga figura e Skënderbeut edhe fuqinë e tij si luftëtar, afërmendësh që duhet pranuar se ai kishte edhe armë trofe, armë të fituara në luftë. Në rastin e armëve që ruhen në Muzeun e Armëve dhe të Instrumentëve të Vienës përjashtohet që të jetë fjala për armë trofe, për shkak se përkrenarja përmban si shenjë dalluese brirët e dhisë, që, sikurse e përmenda, përfaqësojnë një totem për shqiptarët. Por nuk përjashtohet diskutimi i dytë, nëse këto ishin armë lufte apo armë zbukuruese dhe së fundmi nëse ishin armë të përdorura në luftë apo të imituara sipas modelit të atyre të përdorura në luftë. Por edhe në ndodhtë që shqiptarët të zhgënjehen nga mospërputhja midis përfytyrimit të tyre për heroin dhe përmasave reale të armëve të tij, kjo nuk do të kishte asgjë të keqe. Zhgënjimin më të madh e sjell "vrasja e heronjve me shkencë".

Emri "Skënderbe" është një titull, është gradë apo ndonjë ofiq oborri në sulltanatin osman?

Morfologjikisht "Skënderbej" është një kompozitë, që përmban një emër të përveçëm (turq.: "Iskander", shqip: "Skënder") dhe një titull të fituar për merita lufte (turq.: "bey", sot me kuptimin "zotni"). Gjergj Kastrioti e kaloi fëmijërinë dhe rininë në oborrin e sulltanit. Natyrisht, atje nuk mund të mbante emrin e pagëzimit, emër "gjauri", sido që perandoria osmane, përmes sistemit të mileteve, i njihte zyrtarisht bashkësitë fetare. I ardhur prej një familjeje fisnike me ndikim në gjithë "sancakun arvanid"; i shquar në shkollën e jeniçerëve dhe pastaj si komandant fushatash në dobi të perandorisë, sulltani nuk mund të zgjidhte për të një emër çfarëdo për ta thirrur si i shkonte fesë së tij të re (në ish-perandorinë osmane, si rregull, të gjithë rishtarët që pranonin besimin islam quheshin "Adul-lah", që ka kuptimin "rob i zotit", dhe vetëm në brezin e dytë mund të përdoreshin emra të tjerë, përveçues). Eshtë fakt se, në fillimet e veta, perandoria osmane nuk ndërhyri në onomastikë dhe toponimi, thjesht i përshtati emrat që gjeti sipas mundësive fonetike të osmanishtes. Mbeti emri i Kostandinopojës tek Stambolli (Instanbul), po ashtu emri i Aleksandrit tek "Iskander". Për sulltanin përdorimi i emrit të Aleksandrit, heroit të lavdishëm të antikitetit, bëmat e të cilit e kishin prekur hapësirën e qëmoçme turko-mongole, nuk kishte ndonjë pengesë, sepse, ndër të tjera, ky emër i takonte parakrishtërimit. Duke e quajtur "Iskander-bey", sulltani, në mënyrë eufemike, i mburrte Gjergj Kastriotit jo vetëm trimërinë, por edhe të shkuarën vendëse. Kjo ka qenë tradita: sulltanët nuk jepnin emrin e rishtarit në islam, por emra personalitetesh të shquar. Në fakt, emrin e Aleksandrit sulltanët e kanë dhënë relativisht shpesh për luftëtarët e shquar që i bënin nder perandorisë. Para tri vjetësh, gjatë një vizite në Arkivat Osmane në Stamboll, kur kërkova të më siguroheshin kopje dokumentesh që dëshmojnë veprimtarinë e Skënderbeut, kolegët e mi mikpritës ma kthyen me të qeshur: "Në shekullin e 15-të janë ndonja 40 Iskanderbenj dhe ju duhet të gjeni fillimisht se cili prej këtyre është Iskanderbeu juaj. Për ndryshe kërkimi është thuajse i pamundur". Pikërisht kjo është një nga pengesat kryesore për të identifikuar dokumentet e Skënderbeut shqiptar. Kjo pengesë nuk është vetëm për Skënderbeun, por për gjithë personalitetet shqiptare që kanë vepruar në kuadër të saj, sepse, deri në reformat e Ataturkut, në traditën turko-osmane mbiemri nuk ka ekzistuar. Në vend të mbiemrave përdoreshin ofiqet (bej, aga, pasha, vezir) ose emri i babait. Naim Frashëri, për shembull, në dokumentacionin osman njihet si Naim Mehmet, por në kohën që ka vepruar Naim Frashëri ka pasur disa qindra Naim Mehmetë që shkruanin ose merrnin pjesë në forma të tjera në jetën shtetërore dhe publike. Ndërsa mbiemri "Frashëri", që do të lehtësonte shumë kërkimet, nuk del gjëkund.

Përderisa për të njëjtin person apo ngjarje ekzistojnë versione e të dhëna të ndryshme, ku secila palë ka në dorë faktet e veta dhe i mbron ato, a mund të quhet historia një shkencë e vërtetë?

Shumësia e interpretimeve dhe mospajtimet për ngjarje e figura të procesit historik janë një dukuri jopërjashtimore për shkencën e historisë. Në të gjitha "shkencat e fjalës" e vërteta ekziston vetëm në një proces të pandërprerë revizionimi dhe krahasimi. Ka vetëm të vërteta të krahasuara dhe deri në një shkallë të njohjes. Të vërteta absolute ka vetëm në besim. Edhe në shkencat e sakta tashmë ka disa të vërteta, duke iu referuar sistemeve të ndryshme. Ajo që e mundon akoma historinë e Shqipërisë është fakti që ajo është konceptuar thuajse fund e krye si histori lufte. Në të vërtetë, historia e Shqipërisë sikurse çdo histori tjetër, përveç luftërave, duhet të përmbajë edhe historinë e qytetërimit, historinë e kulturës dhe të identitetit kombëtar, historinë e lëvizjes së mendimit. Njerëzit shqiptarë e kanë përjetuar historinë jo vetëm si një histori veprimi, si histori ngjarjeje dhe heroizmi monumental. Qendresa shqiptare është e mirënjohur në botë, por jo aq sa të thuhet se populli shqiptar e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë. Historia e Shqipërisë e ka për detyrë t'i formojë brezat e rinj me filozofinë se shqiptarët i kanë paraprirë procesit historik jo me zgjatimin e pushkës, bajonetën; por me zgjatimin e shtyllës kurrizore, trurin. Natyrisht që, nëse një histori ndërtohet mbi konceptin se vetëm luftërat meritojnë vëmendje, atëherë prej qendresës së epokës së Skënderbeut deri në kryengritjen ballkanike të vitit 1689 nuk ka gjë për të shënuar, megjithëse pikërisht në këtë kohë lindi shkrimi dhe letërsia shqipe, u shquan protagonistët e lëvizjes reformuese brenda "botësë sanë". Ky koncept shpjegon pse në tekste të historisë së Shqipërisë ka herë pas here pauza të gjata nga një kohë në tjetrën, sepse nuk ka luftëra. Bardët e eposit të kreshnikëve duket kanë pasur një vetëdije më realiste, kur thonë se Halili e njohu Tanushën "kur kem' pas besë me krajli", domethënë kur kemi pasur paqe me fqinjët. Njëfarë fragmentarizmi shihet edhe për periudhën prej Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878) deri në kryengritjet e mëdha anti-osmane (1911-1912), megjithëse kësaj periudhe i takon një lëvizje mendimi ku ruhen gjurmat e një prej debateve më të rëndësishëm të ndërgjegjes politike shqiptare, të debatit midis autonomistëve dhe pavarësistëve. Kthimi i vëmendjes tek paqet, puna, kultura e jetesës, shijet, identiteti, stemat, emblemat, vulat, statutet, manastiret, kishat, kodikët, kështjellat, do ta ekuilibronte historinë tonë dhe do ta shkencorizonte përgjithësisht dijen historiografike.

Mos ndoshta është edhe kjo arsyeja që në figurën e Gjergj Kastriotit ne kemi më shumë një hero si një njeri luftëtar?

Pikërisht ky është një prej keqkuptimeve të rënda në një pjesë të historisë së Shqipërisë. "Xhelozia" për t'i mbyllur vlerat e tij vetëm brenda botës shqiptare, hezitimi për të njohur meritat e tij të padiskutueshme si mbrojtës i qytetërimit të krishterë dhe si kalorës i krishtërimit ("athleta Christi"), shqetësimi se mos ndonjë prej këtyre meritave del mbi atë të karakterizimit si hero kombëtar, ka shkaktuar edhe shmangie nga e vërteta rreth figurës së Gjergj Kastriotit - Skënderbeut. Ajo që i mungon historiografisë vendëse është vullneti për ta vështruar e vlerësuar Skënderbeun si figurën e një protagonisti të Rilindjes Europiane. Kjo epokë e madhe e historisë së njerëzimit quhet "europiane" sepse asnjë vend europian veç e veç nuk arriti gjithçka, nuk e realizoi në mënyrë të pavarur Rilindjen. Dihet se Italia i dha Rilindjes Europiane pikturën dhe skulpturën; Franca i dha universitetet dhe mendimtarët filozofë; Spanja i dha Servantesin dhe romanin; Anglia i dha Shekspirin dhe tragjedinë; bota gjermanike i dha Martin Luterin dhe reformën kishtare; Çekia i dha Jan Husin dhe frymën e kryengritjes; Polonia i dha Kopernikun dhe zbulimet në shkencën e fizikës; kurse Shqipëria dhe Hungaria dhanë dy strategë të mëdhenj, pa praninë e të cilëve Rilindja Europiane do të ndihej e gjymtë: Gjergj Kastriotin dhe Janos Huniadin. Duke kërkuar tek figura e Gjergj Kastriotit jo një kreshnik që del prej zgafelle dhe me një shpatë në dorë mbron kufijtë e Arbërisë nga jug në veri, por një strateg, që zbuloi se si një popull i vogël mund të mbrohet prej një perandorie të madhe, se si një mënyrë jetese dhe e organizimit shoqëror e shtetëror përballet me sfidën e një mënyre tjetër të tillë, atëherë do të rezultojë ndryshe jo vetëm vlera historike e kësaj figure, por dhe kontributi i Shqipërisë në tërmetin shpirtëror epokal të Rilindjes Europiane.

A ka dokumentacion që mund të tregojë marrjen peng të Skënderbeut dhe çuarjen e tij për studime në oborrin e sulltanit?

Kjo është pjesa më e pambuluar me dokumentacion. Gjergj Kastrioti, kur u mor peng në oborrin e sulltanit, ka qenë vetëm 9 vjeç. Në atë kohë ai ishte një fëmijë si gjithë fëmijët e tjerë, për më tepër një fëmijë fatkeq, i marrë peng, kështu që nuk mund të pritej që historia të ishte e vëmendshme qysh në atë kohë ndaj tij. Ishte ende shumë shpejt, askush nuk e dinte se ai do të bëhej një hero.

Cilët janë titujt që i janë dhënë Skënderbeut nga shqiptarët?

Shqiptarët nuk dihet t'i kenë dhënë ndonjë titull Skënderbeut. Turqit osmanë e quajtën "bej". Në besëlidhjen e Lezhës ai mori pjesë si "primus inter pares" - i parë midis të barabartësh. Megjithatë, nga ky kuvend ai doli si kryetar i besëlidhjes. Ky mund të quhet i vetmi titull që iu dha atij nga shqiptarët. Ndërsa mbretëritë përtej detit, sikurse përmenda, e kanë quajtur "Epirus rex" (mbret i Epirit), "Epirus principes" (princ i Epirit), "dominus Albaniae" (zot i Shqipërisë), "roi d'Albanie" (mbret i Shqipërisë), "Epirus victor" (ngadhënjyes i Epirit). Ajo që vlen të veçohet është se ka pasur dy iniciativa papnore për ta kurorëzuar mbret (në atë kohë e për disa shekuj me radhë më vonë i vetmi autoritet që kishte fuqinë për të kurorëzuar një mbret ishte Papa). Në vitin 1466 Skënderbeu ka vizituar Selinë e Shenjtë (sot rezidenca "Quirinale") dhe gjatë asaj vizite pothuajse ishte paralajmëruar se do të zyrtarizohej kurorëzimi i tij si mbret, gjë që nuk ndodhi, për arsye që edhe sot nuk janë shpjeguar tamam. Një vit më vonë Ati i Shenjtë u nis vetë të vizitojë vendin e qendresës antiosmane dhe të kurorëzojë mbret prijësin e saj, Gjergj Kastriotin, në pamundësi për të përballuar një kryqëzatë të re apo për të sfiduar me një luftë europiane perandorinë e re që kishte dalë në Adriatik, por, për fatin e keq të historisë së Shqipërisë, ai vdiq nga një sëmundje e rëndë në Pulia. Juridikisht Skënderbeu nuk u bë mbret i Arbërisë, por historikisht dihet se për këtë iniciativat u hodhën dy herë. Perëndimi dashamirësinë ndaj Skënderbeut e tregoi edhe me mikpritjen, pranimin dhe vendosjen në rajone homogjene banimi të familjeve të mëdha shqiptare pas vdekjes së tij dhe pushtimit të Shqipërsë.

Kur ka filluar nderimi zyrtar i Skënderbeut në Shqipëri?

Mendoj se kjo fillon me themelimin e urdhërit të Skënderbeut, si udhëri më i lartë që akordonte mbretëria shqiptare për merita atdhetare dhe për kontribute të shquara të të huajve për botën shqiptare. Hapi i dytë i rëndësishëm është konkursi i shpallur në vitin 1937 nga mbreti Zog për ngritjen e një përmendoreje kushtuar Skënderbeut. Në këtë konkurs morën pjesë skulptorë me njohje ndërkombëtare: italianë, kroatë, shqiptarë. Edhe emërtimi që zgjodhi mbretëria për monedhën e vendit ("lek") ishte një formë nderimi për Skënderbeun, në emrin e të cilit ruhej edhe emri i Aleksandrit.

Intervistoi: Albert Hitoaliaj